‘We leggen hier alles onder een vergrootglas’

Wie alles wil weten van een raketsysteem, moet zich enorm inspannen om handzame, toegankelijke en vooral betrouwbare informatie te vinden. Eén bron is bovendien geen bron, dus dat betekent valideren, valideren en nog eens valideren.

​Bij het onderzoek naar het gebruikte wapen zijn de bekende zeven vragen leidend: wie, wat, waar, wanneer, welke, hoe en waarom. Alleen ‘wanneer’ staat in dit onderzoek onomstotelijk vast: op

17 juli 2014 crashte de MH17. De overige vragen vereisen intensief speurwerk, stellen Gerrit Thiry (teamleider van het onderzoek) en Susanne Huiberts (operationeel specialist), beiden werkzaam bij de Dienst Landelijke Recherche.

De belangrijkste complicatie: de Plaats Delict bevindt zich in een oorlogszone. De rechercheurs van de politie moeten zich voor het forensisch onderzoek noodgedwongen beperken tot het materiaal dat vanuit Oekraïne naar Nederland gehaald wordt: wrakstukken, grondmonsters en andere zaken.

De lat ligt veel hoger

De Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) sprak eerder uit dat het vliegtuig is neergestort door een exploderende Buk-raket. Het wapen lijkt daarmee duidelijk, maar voor het strafrechtelijke onderzoek ligt de lat veel hoger dan voor de Onderzoeksraad. Zo moeten voor de rechtszitting alle gebruikte bronnen openbaar toegankelijk zijn. Het ontsluiten en beoordelen van deze bronnen vraagt daarom binnen dit onderzoek extra aandacht.
“Alles wat we onderzoeken staat ter discussie”, zegt Thiry. “We hebben niets in handen waarvan we zeker weten dat het waar en echt is. We hebben immers te maken met een conflict waarbij meerdere partijen betrokken zijn. Deze partijen kunnen er belang bij hebben om materiaal te manipuleren of te besmetten. Dus vragen we ons voortdurend af wat de belangen zijn van een bron om bepaalde informatie te verspreiden.”
Ze onderzoeken bijvoorbeeld de betrouwbaarheid van een bron en gaan na of zelfbenoemde experts inderdaad deskundigen zijn of toch meer hobbyisten. Daarom zijn diverse deskundigen gehoord. Als verschillende bronnen in dezelfde richting wijzen, komen de onderzoekers een stap verder. Dat zijn bijvoorbeeld bronnen uit de industrie, enkele staten en ‘open sources’ op internet.
“We doen overal meerdere controles”, zegt Thiry. “Verder is het ook een kwestie van uitsluiten: nagaan wat het zeker niet was. Uiteindelijk weten we met al deze beperkingen onze weg te vinden. Als Mohammed niet naar de berg kan komen, komt de berg naar Mohammed.”

Doelbewust of niet?

Een belangrijke vraag voor het strafrechtelijke onderzoek is de vraag of een raket onbedoeld gelanceerd kan worden. Heeft iemand per ongeluk een knop bediend, waardoor de raket de lucht in is geschoten? Of kan dat alleen met een bewuste handeling? En hoe selecteert het radarsysteem precies zijn doelwit?Daarvoor moeten de rechercheurs zo precies mogelijk weten hoe de lanceerinstallatie in elkaar zit en hoe de bediening werkt. Maar hoe kom je aan een Buk-raket, die grondig bestudeerd mag worden? En hoe bemachtig je een gebruiksaanwijzing, met een stap-voor-stap-uitleg voor de niet-ingewijde onderzoeker?
Een moeilijke opgave, zegt Thiry. “De raketten worden sinds de jaren zeventig geproduceerd voor oorlogsdoeleinden en zijn naar allerlei landen geëxporteerd. Het waren de hoogtijdagen van de Koude Oorlog; specifieke technische details zijn strikt geheim.”
Ook de bijbehorende handboeken zijn niet vrij beschikbaar, vult Huiberts aan. “Het is echt totaal anders dan bij een garderobekast, waarvoor je op internet een eindeloze hoeveelheid handleidingen vindt, toegesneden op de wensen van de doe-het-zelver.”

Jargon

Soms is er wel wat materiaal op internet te vinden, bijvoorbeeld als onderdeel van een artikel. “Maar dan begrijp je nog niet wat er staat, want het is een zeer specifiek vakgebied”, zegt Huiberts. “Het is ook niet genoeg dat we tolken vinden om de teksten te vertalen. Zij moeten eerst het jargon leren kennen, de afkortingen leren begrijpen en stap voor stap alles ontcijferen. Daar gaat heel veel tijd en energie in zitten.”

Daarbij komt ook nog dat de rechercheurs zeer specifieke informatie nodig hebben. “De eindgebruiker wil alleen dat iets werkt en is niet geïnteresseerd in de precieze werking. Wij leggen sommige van die dingen juist onder een vergrootglas.”

Geen kans tot herstel

Qua omvang maar ook vanwege de politieke lading is dit een onderzoek zonder weerga. “Dat geeft ons een zware verantwoordelijkheid, want we hebben geen kans tot herstel als we het verprutsen”, zegt Thiry. “Het laatste dat we willen is dat er een vormfout optreedt. Wij moeten voor een rechtszaak alles dubbel en dwars kunnen bewijzen.”
Alles ligt hier onder een vergrootglas, beaamt Huiberts. “We zijn nóg scherper dan anders. Ons vak is gericht op waarheidsvinding, net als bij andere zaken. Maar deze casus is uniek, al was het maar omdat de Plaats Delict niet in onze achtertuin ligt.”
Gelukkig hebben ze wel stappen gemaakt in het onderzoek. Huiberts: “We zijn live geschiedenis aan het schrijven. Ik realiseer me: alles wat we in handen krijgen, is van belang voor de geschiedenis van de toekomst.”