Hoe doe je strafrechtelijk onderzoek in een betwiste grensregio, waar vrijwel dagelijks vuurgevechten plaatsvinden? Onderzoeksleider Daan Noort vertelt over de missie naar
Oost-Oekraïne, waar onder meer grondmonsters verzameld werden op de vermeende lanceerlocaties.

​Eindeloze graanvelden. Dat zag Daan Noort (kolonel bij de Koninklijke Marechaussee en operationeel hoofd van het Landelijke Team Forensische Opsporing) vorige zomer in Oost-Oekraïne. Het betwiste gebied was ooit de graanschuur van de voormalige Sovjet-Unie en staat in de zomer nog steeds vol koren. Behalve goudgele halmen in een zonovergoten landschap zag Noort mooie historische steden en zelfbewuste mensen.

Maar er waren ook dagelijks vuurgevechten te horen, soms op minder dan een kilometer afstand. Van en naar de grens zagen de onderzoekers kilometerslange wachtrijen. Op een locatie nabij een militair complex kregen ze een waarschuwing dat ze zich maar beter uit de voeten konden maken.

Als Noort zijn ervaring in een woord moet samenvatten: surrealistisch.

Grondmonsters en netwerkmetingen

Met zijn onderzoeksteam was Noort vorige zomer tien dagen in Oost-Oekraïne. Het belangrijkste doel van deze missie: grondmonsters nemen om de mogelijke raketlanceringslocatie te achterhalen en technisch onderzoek verrichten om de locatie van zendmasten vast te stellen en de werking van het telefoonnetwerk in Oost-Oekraïne in kaart te brengen.

Het was van tevoren onduidelijk of de grondmonsters nog bruikbare informatie konden opleveren. De velden waren immers bedekt geweest met sneeuw en mogelijk ook beploegd en opnieuw ingezaaid. Stortbuien konden belangrijke sporen weggespoeld hebben. Het zou bijzonder zijn om nog restanten brandstof of andere sporen van een eventuele lancering aan te treffen.

“Toch gingen we daar wel naar op zoek, omdat het belangrijk is om alles te doen wat in je mogelijkheden ligt”, zegt Noort. “Strafrechtelijk onderzoek is nu eenmaal niets meer of minder dan onafhankelijk onderzoek en waarheidsvinding, zowel om belastende als om ontlastende bewijzen te vinden.”

Colonne

Daarom vloog het team op 12 juni 2015 met een Hercules-vliegtuig van Eindhoven naar Charkov. Drie dagen later konden de onderzoekers in een colonne van vier voertuigen naar het onderzoeksgebied rijden.

Daarvoor moesten ze een bezoek brengen aan de twee zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Luhansk. Nederland onderhoudt geen officiële contacten met de plaatselijke autoriteiten. Het team liet zich daarom begeleiden door de OVSE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa.

In de regio Donetsk – het gebied waar de restanten van de MH17 neergekomen zijn - trof Noort de man aan die eerder al een belangrijke rol had vervuld bij het mogelijk maken van de ‘recovery missie’ in Oekraïne om de slachtoffers, de persoonlijke eigendommen en de vliegtuigresten te bergen.

Elkaar in de ogen kijken

De OVSE voert eventuele onderhandelingen met de plaatselijke autoriteiten, zo was afgesproken. De rol van de missieleider beperkte zich tot het geven van een technische toelichting. “De aanpak is in dit soort omstandigheden altijd gericht op het winnen van vertrouwen”, zegt Noort. “Doe niet iets dat je zelf ook niet zou toestaan. Wij kwamen met geavanceerd onderzoeksmateriaal, terwijl zij het moeten doen met verouderde spullen. Zonder goede uitleg kon onze apparatuur voor onder andere netwerkmetingen ook aangezien worden voor spionagemiddelen. Om dit soort dingen toch tot een goed einde te brengen, moet je elkaar in de ogen kijken. Daar hoort bij dat je elkaar als professionals respecteert.”Uiteindelijk vroeg de man zijn superieuren om medewerking te verlenen aan de missie. En zo lukte het om de onderzoekslocaties in de regio van Donetsk te betreden. “Uit de vrijheid die we uiteindelijk kregen om ons werk te mogen doen, sprak iets van vertrouwen in onze aanpak en intentie”, zegt Noort.

Lanceerlocaties

Het team bezocht in de regio Donetsk alle opgegeven onderzoekslocaties, die in de mogelijke scenario’s van het Joint Investigation Team (JIT) een rol spelen. Het JIT onderzoekt die scenario’s ook op andere manieren.

De onderzoekers hadden van tevoren van alle locaties de posities beschikbaar en die ook uitgewerkt op routekaarten. “We wilden niet ter plekke lopen dolen als bijvoorbeeld onze GPS-apparatuur geen contact kon maken met satellieten.”

Bijna een jaar na dato konden ze uiteindelijk in de kleiachtige grond de gewenste grondmonsters veiligstellen op de locaties die de leiding van het JIT aangegeven had.

Onafhankelijk

Het team deed ook onderzoek naar het telefoonnetwerk. Dat lukte op verschillende plaatsen en langs meerdere routes in de regio Donetsk. Maar het team kreeg helaas geen toestemming om ook technisch onderzoek te doen naar de zendmasten en het netwerk in het gebied van de zelfverklaarde Volksrepubliek Luhansk.

“Volgens een scenario, dat uit open bronnen bekend is, zou een raketinstallatie van de grens via dit gebied naar Donetsk zijn gereden”, zegt Noort. “Met metingen wilden we nagaan of die gegevens inderdaad kunnen kloppen. Voor het strafrechtelijk onderzoek is het wenselijk om ook zelf die onafhankelijke waarnemingen te doen.”

Ook na lang aandringen lukte het niet om deze regio te betreden. De vertegenwoordigers van de zelfverklaarde Volksrepubliek wilden in gesprekken met de OVSE geen toegang verlenen. “Het is jammer dat dit gedeelte niet gelukt is, maar we hebben goede hoop dat de metingen die we wel hebben kunnen doen in de regio Donetsk voldoende resultaten hebben opgeleverd. Bovendien is het belangrijkste dat we het wel geprobeerd hebben.”

Hoofdstuk

Na tien dagen was de missie afgerond. Noort en het team leverden na terugkeer in Nederland hun proces-verbaal in. De veiliggestelde grondmonsters werden overgedragen aan de teamleiding van het Joint Investigation Team. Chemisch onderzoek en analyse moeten uitwijzen of het resultaat ondersteunend, belastend of ontlastend bewijs is.
“In mijn 36-jarige loopbaan bij de Koninklijke Marechaussee is deze missie een heel bijzonder hoofdstuk”, zegt Noort. “Als enige ploeg zijn we op de vermeende plekken van de lancering geweest op zoek naar bewijs voor een daad die voor zoveel leed heeft gezorgd bij direct betrokkenen. Een gebeurtenis, die een enorme impact heeft gehad in onze samenleving en de wereld om ons heen. In het besef dat niets van wat je daar ziet ook daadwerkelijk zo hoeft te zijn, hebben we daarom gedaan wat in ons vermogen ligt.”

Grondmonsters en netwerkmetingen in
Oost-Oekraïne

Op initiatief van Nederland vond vorig jaar een onderzoeksmissie naar Oost-Oekraïne plaats. De missie had tot doel om bewijs te verzamelen ter ondersteuning of verwerping van verschillende scenario’s over de toedracht van de vliegramp. De missie werd gefaciliteerd door de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa).

Kolonel Daan Noort (Koninklijke Marechaussee) werd vanuit de politie en Defensie gevraagd om leiding te geven aan de missie. Defensie zorgde voor de logistieke ondersteuning en veiligheid. Het team bestond uit experts op het gebied van telecommunicatie en forensisch onderzoek.